qaǵıyda.com
qaraqalpaq tiliniń qaǵıydaları

Sózlerdiń bólek jazılıwı

§54. 1) eki yamasa onnan da kóp sózlerden jasalıp, bir túsinikti yamasa bir nárseniń atın bildiretuǵın qospa sózlerdiń sıńarları óz mánilerin joǵaltpaǵan bolsa, onday qospa sózler bólek jazıladı: Aral teńizi, Oraylıq Aziya, Jer orta teńizi, Qaraqalpaqstan Respublikası, Ilimler akademiyası, Oliy Majlis, mal sharwashılıǵı, awıl xojalıǵı t.b.

2) anıqlawısh hám ayqınlawıshlıq qatnastaǵı qospa atlıqlar: mal qora, at qora, ayaq kiyim, bas kiyim, temir jol, tas jol, asfalt jol, ul bala, qız bala, jas óspirim, oqıw kitabı, Berdaq shayıq, Jiyen jıraw, Ernazar alakóz, Qulen bolıs, Erejep tentek t.b.

3) atlıq hám kómekshi atawıshlardıń dizbeklesiwinen dúzilgen qospa sózler: Aral boyı, Kavkaz artı, saylaw aldı, úy qaptalı t.b.

§55. Eki atlıq yamasa eki kelbetliktiń, kelbetlik penen atlıqtıń qatar keliwinen dúzilip, bir máni ańlatatuǵın qospa kelbetlikler bólek jazıladı: ashıq júzli, aq saqallı, uzın boylı, biyday reńli t.b.

§56. Qospa sanlıqlar, sanlıq penen kelbetliktiń dizbeklesiwinen jasalǵan qospa kelbetlikler, sanlıq penen atlıqtan quralǵan qospa sózler, kelbetlik wazıypasındaǵı qatarlıq sanlıqlardıń sıńarları hám bólshek sanlıqlar bólek jazıladı: jigirma bir, otız eki, bir mıń tórt júz, eki qızlı, altı ayaqlı, bes saatlıq, on ekinshi, besten eki, tórtten bir t.b.

§57. Hár, hesh, bir, gey, hámme, qaysı sıyaqlı sózler atlıq penen dizbeklesip kelgende bólek jazıladı: hár adam, hár jerde, hár kisi, hár kúni, hesh nárse, bir kúni, hámme waqıt, qaysı kúni, gey kúnleri t.b.

§58. 1) jer, jaq, tárep, man kómekshileriniń siltew almasıqlarǵa qosılıwınan jasalǵan qospa ráwishler bólek jazıladı: bul jaqqa, bul jerde, sol jaqqa, sol jerde, sol jaqta, sol tárepte, bul manda; geyde bular awızeki sóylewde: buyerde, soyaqqa, soyerde, bumanda, somanda túrinde birigip aytıladı. Biraq imlada bulardıń tolıq túri qollanıladı;

2) bir sózi hár túrli almasıq, waqıt, orın mánili atawıshlar hám basqa da sózler menen dizbeklesip, qospa ráwish jasap kelgende bólek jazıladı: bir kúni, bir jerde, bir jaqta, bir waqıtta, bir jón, bir qatar, bir talay, bir tárepleme, aqırı bir, bári bir, taǵı birde, jáne birde t.b.

§59. Qospa feyillerdiń sıńarları bólek jazıladı: tamam boldı, jek kórdi, barıp keldi, alıp ketti, shıǵıp ketti, maqul kórdi, alıp shıqtı, uyqılap atır, kómek berdi, jaqsı kóredi, qol qoydı, jazıp boldı t.b.

Apkel, ákel, ápket, apar sıyaqlı qospa feyiller qısqartılıp aytılsa da, jazıwda olar alıp kel, alıp ket, alıp bar túrinde jazıladı.

§60. Barlıq tirkewishler hám dánekerler ózinen burın kelgen sózlerden bólek jazıladı: xalıq ushın, onnan soń, Azattan keyin, túske shekem, Ayjamal tuwralı, kitap penen qálem, awıl menen qala, keldi de ketti, gá qonadı, gá ushadı t.b.

§61. 1) sóz dizbegi sıńarlarınıń aralıǵındaǵı qatar kelgen eki dawıslı sestiń birewi sóylewde aytılmasa da, jazıwda dawıslılar saqlanıp, hárbir sóz bólek jazıladı: torı ala (torala emes), qara at (qarat emes), sarı ala (sarala emes), kele almaydı (kelalmaydı emes) t.b.

2) qospa sóz hám sóz dizbeklerinde qońsılas kelgen eki sestiń aytılıwında bir-birine tiygizgen tásiri eskerilmey, jazıwda hárbir sózdiń jeke turǵandaǵı qálpi saqlanıp, bólek jazıladı qara qoy (qaraǵoy emes), ala ket (alaget emes), bara kel (baragel emes), ayta ket (ayta get emes), t.b.

§62. Sóz aqırında kelgen -ba, -be (-ma, -me, -pa, -pe) soraw janapayları hám ǵoy, ǵana, emish sıyaqlı janapaylar ózinen burın kelgen sózlerden bólek jazıladı: barasań ba, keleseń be, jaza ma, ala ǵoy, bara ǵoy, men ǵana, barǵan emish t.b.

Al soraw janapayları túbir menen qosımta arasında kelgende qosılıp jazıladı: baramısań, kelemiseń, oqıymısań, jazamısań t.b.

§63. Idiomalıq hám frazeologiyalıq dizbeklerdiń sıńarları bir-birinen bólek jazıladı: qoyan júrek, dáw júrek, at ústi, kóz ushında, kóz saldı, qol urdı, kózdi ashıp jumǵansha, demniń arasında, iyt ólgen jerde t.b.

§64. Geypara elden elge, awıldan awılǵa, tabıstan tabısqa, jıldan jılǵa, órden ıqqa, ózinen ózi, birinen biri, biri birinen sıyaqlı seplik formalı sózler hám aytsa aytsın, kelse kelsin, ishse ishsin, jese jesin, islese islesin sıyaqlı qospa feyillerdiń sıńarları bólek jazıladı.