Dawıslılardıń imlası

§1. Aa háribi sózdiń barlıq esitilgen jerinde jazıladı: aǵa, apa, bala, alma, asxana, vagon, taraq, ayna t.b. Ayırım albom, apelsin t.b. sıyaqlı ózlestirme sózlerde qońsılas seslerdiń tásirinde a háribi á sesi túrinde jińishke aytılsa da, jazıwda ózgerissiz, a háribi jazıladı.

§2. Áá háribi kóbinese sózdiń birinshi buwınında jazıladı: qálem, álem, Áwez, ájaǵa, áynek, bándirgi, ǵálle, báseki, kásip, láblebi, dárixana t.b. Al, sózdiń ekinshi hám úshinshi buwınlarında siyregirek qollanıladı: báhár, kútá, júdá, zúráát, másláhát, Mámbetshárip, Biybisánem, Ábiwbákir, Turdımámbet t.b.

§3. Ee háribi túpkilikli hám basqa da ózlestirme sózlerdiń barlıq esitilgen orınlarında dara e túrinde jazıladı: ertek, erik, egin, etik, emlewxana, eki, terek, mektep, besik, besew, kerege, egew, shelek, bereket, kesek, iyne, gúze, túye, shege, ekonomika, ekologiya, elektr, ekran, ekvator, eksport, epitet, estrada, estetika, eston, etika, etil, Evropa t.b.

Túpkilikli sózlerdiń basında ye túrinde, shet tillerden ózlestirilgen sózlerde e túrinde aytılǵanı menen, jazıwda e háribi jazıladı.

Ańlatıw: Kirilshedegi ayırıw belgisi qoyılıp jazılatuǵın ayırım sózler esitiliwinshe buwın qurılısı saqlanǵan halda obyekt, subyekt, syezd, razyezd (obiekt, subiekt, siezd, raziezd emes) túrinde jazıladı.

§4. Íı háribi sózdiń barlıq esitilgen jerinde jazıladı: ılaq, ılaqa, ıdıs, ıqlım, qıs, sızıq, qızıl, ayıw, oyın, jazıw, qutı, uyqı, tarı, ıssı t.b., al shet tillerden ózlestirilgen sózlerde ádettegiden sozılıńqı aytıladı: tıl, sır, cıgan t.b. Bul aytılgan eki jaǵdayda da ı háribi jazıladı.

§5. Ii háribi sózdiń barlıq esitilgen orınlarında jazıla beredi: ini, ilgek, imarat, tis, terim, bilim, irimshik, ilim, túlki, júweri, kisi t.b. Al, kino, ekonomika, lirika sıyaqlı sózlerde i háribi sozılıńqı dawıslını ańlatadı. Bul aytılgan eki jaǵdayda da i háribi jazıladı.

§6. Oo háribi kóbinese túpkilikli sózlerdiń dáslepki buwınında, ózlestirme sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında da aytıladı hám jazıladı: ol, oqıwshı, oraq, oramal, ot, otın, otaq, qol, qonaq, jol, qozı, tolqın, Omar, oda, opera, okrug, order, ocherk, okean, radio, kino, video, azot, palto, foto t.b.

§7. Óó háribi kóbinese sózlerdiń birinshi buwınında jazıladı: ójire, ósimlik, ópepek, kóylek, bódene, koleńke, ógiz, sóz, kóp, kól, kómir, tósek, bórek, ótirik, Ótemis, Ótebiyke, Tólegen, Tórebay t.b. Al, siyrek jaǵdayda átkónshek, átshók, áshekóy, maysók sıyaqlı sózlerde ekinshi buwında da jazıladı.

§8. Uu háribi kóbinese sózdiń dáslepki buwınında jazıladı: usta, uyqı, uya, ultaraq, ullı, ul, qurılıs, bulaq, qudıq, qulın t.b. Al, ayırım jaǵdaylarda maqul, maqluq, bárqulla sıyaqlı sózlerdiń ekinshi buwınında, sonday-aq, eki sózdiń birigiwinen jasalǵan adam atlarında úshinshi buwında da jazıladı: Aytmurat, Dáwletmurat, Ázizmurat.

Al, universitet, institut, galstuk, ustav, jurnal, fartuk, cirkul sıyaqlı ózlestirme sózlerde sozılıńqı aytıladı. Bul aytılǵan eki jaǵdayda da u háribi jazıladı.

§9. Úú háribi tiykarınan bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózderdiń birinshi buwınında jazıladı: úke, júzik, sútilmek, úy, úyrek, kún, tún, tús, kúlki, kúndiz, úlgi, útir, túlki, gúmis t.b.

Siyrek jaǵdayda dástúr, májbúr, májgún t.b. sıyaqlı sózlerde, sonday-aq qospa sózlerde keyingi buwınlarda da jazıladı: Sarıgúl, Úmitgúl, Tórtkúl, Aygúl t.b.

§10. -ıy, -iy, -uw, -úw, -ıw, -iw qosarlılarınıń jazılıwı. Bul jalǵan diftonglardıń hárqaysısı eki fonemanıń dizbegi dep sanaladı hám olardıń hárqaysısı eki tańba menen jazıladı: tıy, sıy, jıy, qıy, tıyın, qıyın; kiy, biy, iyne, kiyim, kiyik, siyle; uw, suw, puw, juwap, quwraq, juwsan; gúw, gúwlep, súwre t.b.

Sonday-aq:

a) qánige (qániyge emes), tásir (tásiyr emes), táǵdir (táǵdiyir emes) túrinde ekinshi bólegi (y) túsirilip jazıladı;

b) sózlerdin birinshi buwınında -uw, -úw qosarlıları jazılsa, keyingi buwınlarda sawıw, alıw, juwıw, jazıw, basqarıw t.b. sıyaqlı sózlerde -ıw, -iw qosarlıları saqlanıp jazıladı. Sonday-aq, ulıwma (uluwma emes), maǵlıwmat (maǵluwmat emes), ayıw (ayuw emes), bayıwlı (bayuwlı emes) sıyaqlı dara sózlerdiń ekinshi buwınında -ıw qosarlısı jazıladı;

d) birigip jazılatuǵın kúnshuwaq, Ultuwǵan, Aytuwar, ulıshuw-qumquwıt sıyaqlı qospa sózlerdiń sońǵı buwınlarında -uw túrinde jazıladı.

§11. Sóz ishinde qatar qollanılatuǵın dawıslılardıń imlası:

1. ia: diagnoz, material, pianino, radiator, milliard t.b.
2. io: radio, biologiya, million, stadion, melioraciya t.b.
3. ai: mozaika, novokain, Ukraina t.b.
4. oi: alkoloid, ellipsoid t.b.
5. ea, eo: teatr, okean, laureat, teorema, seans, realizm, reabilitaciya, video, meteorologiya t.b.
6. ae, oe: aerobus, aerodrom, poema, poeziya, orfoepiya, koefficient t.b.
7. oa: oazis, kinoaktyor, radioaktiv t.b.
8. ie: klient, dieta, gigiena t.b.
9. iu: notarius, prezidium, radius t.b.
10. ao: kakao t.b.
11. ee: reestr, teleekran t.b.
12. eo: kinooperator, kooperaciya, koordinaciya, zoologiya t.b.
13. uu: vakuum t.b.

Basqa jagdaylarda qatar kelgen dawıslılar qaraqalpaq tilinde dástúrli aytılıwı boyınsha jazıladı: sanaat, qanaat, saat, jámáát, zúráát t.b.